El-ibane örnekliğine göre El-eş'ari'nin kelamcılığı

Abstract

el-Eş'ari 260/873 tarihinde Basra'da dünyaya geldi. Mutezili alim olan Ebu Ali el-Cubbai (v.303/915) den ilk eğitimini aldı. el-Eş'ari, kırk yaşına kadar Mutezili mezhebine bağlı iken gerek hocası ve etrafındaki kelamcılarla tartışmasından ve gerekse ortamda yaşanan siyasi değişimin bir sonucu olarak bu mezhebi terk ederek o dönemde Ahmed b.Hanbel'in şahsında taraf bulan selefi anlayışa geçmiştir. Bunun sonucu olarak el-İbane adlı eseri yazmış ve daha önceki mezhebi anlayışı olan Mutezile anlayışını eleştiriye tabi tutarak yeni anlayışını savunmaya çalışmıştır. Bunu yaparken Mutezili anlayışta kullandığı kelami yöntemi tamamen terk etmeyerek yeni anlayışı olan selefiliğe bunu taşımış ve daha önceleri bu yönteme olumlu bakmayanların arasında ilkin tepkilere neden olsa da sonraları bunu kullanılır hale getirmiştir. Eş'ari'nin, eseri olan el-İbane'de selefiliğin kendi zihin yapısını oluşturmaya çalışırken kullandığı doğrulama argümanlarını yoğun bir şekilde kullandığı görülmektedir. Fakat bunun dışında eserde Mutezili anlayışın kullandığı kelami yöntemin akli delillendirme metodu da çokta baskın olmayacak bir şekilde mevcuttur. Bu, Eş'ari'nin selefilikten farklılaşan ve daha sonraları da kendi mezhebi anlayışını oluşturmasına neden olan amil olarak görülebilir. El-İbane adlı eserde ayetler, hadisler, sahabe anlayışı ve İslam toplumunun Hz. Peygamberden edindiği gelenekler delil olarak sunulmakta ve Mutezile anlayışı bu noktadan eleştiriye tabi tutulmaktadır. el-İbane'deki el-Eş'ari'de meydana gelen değişimin daha tam olarak mecrasını bulmadığı onun daha sonraları yazmış olduğu el-Luma adlı eserinden anlaşılabilir. El- Luma'da yazar, anlayışını savunmada kullandığı metodunu el-İbane'de kullandığından büyük bir oranda farklılaştırarak selefi anlayışın savunuculuğundan sıyrılıp kendine ait yeni bir kelami anlayış ortaya çıkarmıştır. Bu yeni eserinde selefilik yönteminin kullandığı nass kaynaklı yöntemlerin yerine Mutezilenin kullandığı akli metoda başvurarak değişimin kendine özgü bir yapıya dönüşmesini sağlamıştır. Bu onun selefi anlayışı Mutezileden aldığı kelami yöntemin içerisinde yeniden üretmesinin bir sonucu olduğu söylenebilir.