Özet:
Süleymaniye Sancağı’nın 1784-1919 yılları arasını kapsayan tez çalışması, 1784’te Süleymaniye’nin kurulmasından Osmanlı İmparatorluğu’nun inkırazı ve İngilizlerin bölgeye gelişine kadar uzanan süreci ele almaktadır. Çalışmada, Süleymaniye Sancağı’nın kazaları ve köylerinin siyasî, idarî, sosyal, eğitim ve ekonomik yapıları incelenmiştir. Çalışmada öncelikle Süleymaniye’nin yer aldığı coğrafi konumun toplumunun fizikî ve kültürel yapısını nasıl etkilediği analiz edilmiştir. Daha sonra sancağın idarî yapısı incelenmiş ve sancakta bulunan sivil ve askerî birçok kurumun, mevcut eksiklikler ve sorunlara rağmen görevlerini yerine getirdiği sonucuna ulaşılmıştır. Sosyal yapı bakımından Süleymaniye’de aileler, ağalar ve şeyhler dinî, siyasî güç ve konuma sahip olup, farklı dönemlerde şehirde meydana gelen olaylar üzerinde sürekli olarak etkili olmuşlardır. Süleymaniye hanedanlarının Osmanlı Devleti ile olan ilişkileri ve çıkarları da çoğu zaman başta İran olmak üzere komşu ülkelerin etkisi altında kalmıştır. Sancaktaki eğitim sistemi, kuruluşundan Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar cami odalarının öğrenci yetiştirmeye devam ettiği bir süreçte, modern okulların açılmasıyla gelişme göstermiştir. Süleymaniye’nin sahip olduğu verimli araziler, çeşitli ürünlerin yetiştirilmesine olanak sağlamıştır. Sancak sakinleri tarım dışında hayvancılık ve ticaretle de uğraşmışlardır. Sancağın Irak, İran ve Anadolu’nun kavşak noktasında yer alması, ticaretinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Betimsel analiz yöntemi ile hazırlanan tez çalışması arşiv belgeleri, seyyah notları ve diğer kaynaklardaki verilerden oluşmaktadır. Bu çalışmada ulaşılan en belirgin sonuçlar şunlardır: Süleymaniye Sancağı da dâhil olmak üzere Kuzey Irak’ta Osmanlı ve İran devletleri arasındaki sorunlar, mezhepsel nitelikten ziyade siyasî niteliğe sahiptir. Ancak güneyde daha çok mezhep sorunları ön plandadır. Kuzeydeki siyasî kriz ve müdahaleler, bir yandan İran Devleti tarafından Güney Irak’ı işgal etmeye yönelik iken diğer yandan ailelerin devlet iktidarına karşı isyanları ile ilgilidir. Ayrıca aileler arasında siyasî iktidar mücadelesi, ailelerin ve iktidardaki şahısların toprakları ele geçirme çabaları, Yoksulluğa mahkûm bırakılması ve hatta maaşların ertelenmesi gibi sorunlar da tespit edilmiştir.
