HATÎB EŞ-ŞİRBÎNÎ’NİN MUĞNİ’L-MUHTÂC ADLI ESERİNDE İSTİDLÂL YÖNTEMİ: USÛLVE UYGULAMA BAĞLAMINDA BİR İNCELEME

Abstract

“Hatîb eş-Şirbînî’nin Muğni'l-Muhtâc Adlı Eserinde İstidlal Yöntemi: Usûl ve Uygulama Bağlamında Bir İnceleme” olarak adlandırılan bu çalışma, Şirbînî’yi ve Muğni'l-Muhtâc adlı kitabını tanıtmayı, hükümleri istinbat ederken kullandığı fıkıh usulü kaidelerini bayan etmeyi ve dile getirilen kitapta fıkhî meseleleri zikrederken istidlal yöntemini nasıl kullandığını izah etmeyi amaçlamaktadır. Bu tezde araştırmacı, Şirbînî'nin istidlalde bulunurken kullandığı betimleyici metodu ortaya koyan tümevarım yöntemini ve birçok muhtelif meseleleri tahlil etme, varsa ondaki ihtilafı tercih ile birlikte beyan etme metodunu esas almıştır. Tez bir giriş, üç bölüm ve araştırmanın sonuç kısmını içermektedir. Birinci bölüm dört başlıktan oluşmaktadır: Şirbînî'nin kişisel hayatı, “Muğni'l-Muhtâc” kitabının tanıtımı, İmam Nevevî'nin kısaca hayatı ve “Minhâcü’t-Tâlibîn” kitabının tanıtımı. İkinci bölüm beş başlıktan oluşmaktadır. Bunlar, istidlal yöntemi, Şirbînî'nin istidlal yöntemine hâkim olan en önemli yaygın karakteristik özellikler, “Muğni'l-Muhtâc” adlı kitabında dayandığı istidlal kaynakları olup bunlara dayanarak yaptığı çıkarımlar şöyledir: Şer‘î hükmün iki kısmı olan teklîfî ve vaz‘î hükümlerle istidlalde IV bulunmak, hakkında ittifak edilen deliller ile istidlalde bulunmak ki bunlar: mantûku ve mefhumuyla Kur’ân’ı Kerim, her üç çeşidiyle Sünnet, icmâ‘ ve kıyastır. Aynı şekilde, kitabın birçok meselelerinde, gerekleriyle amel ederek istidlalde bulunduğu ihtilaflı yani talî deliller de burada ele alınmıştır. Şöyle ki sahâbe kavli, örf, istishab, seddi zerâi‘, istihsan, mesâlih-i mürsele ve bizim şeriatımızda sabit olup ona muarız olmayan bizden önceki şeriatlarla amel etmiştir. Bunun yanı sıra istidlalde bulunurken akli deliller, kavâid-i fıkhiyye ve iki delil arasında tearuz bulunduğunda onları cem‘, hangisinin daha önce olduğunu tespit ederek nesh, tercih ve tevakkuf yollarıyla tearuzu giderme yöntemlerini kullanmıştır. Üçüncü bölümde lafızların manalara delâletiyle istidlâl hususunu incelemiştir. Araştırma önemli bulgularla sonuçlanmış olup en önemlileri arasında; Şirbînî'nin ilmi statüsünün önemi, usûl ve fıkıh yönüyle Şafii âlimler arasındaki konumu, daha sonraki âlimlerin onun sözlerine ve fıkhî görüşlerine verdikleri önem ve kitaplarında görüşlerine atıfta bulunmaları yer almaktadır. Şirbînî’nin temayüz ettiği alan fıkıh ve fıkıh usulü ilimleri olup araştırmaya konu olan kitapta akli ve nakli delillerle istidlâlde bulunarak fıkıh usulü kaidelerini tatbik etmesiyle ön plana çıkmıştır. Şirbînî, şâz kıraatler, Hanefilerin ıstılahları olan tenzihi ve tahrimi kerahet ve delile uygun istihsan gibi birkaç konuda Şafiî’ye ve mezhebine muhalefet ederek bu konularda Hanefî mezhebini esas almıştır. Bu incelemeyle Hatîb eş-Şirbînî’nin fıkhî şahsiyeti daha açık bir şekilde ortaya çıkmış olmaktadır.