Özet:
İnsanlar arasındaki iletişim ve bilgi alışverişi, insanlığın başlangıç dönemlerine kadar uzanmaktadır. İnsanlık, doğasından kaynaklanan özellikleri ve yaşamını sürdürebilmek adına mevcut imkânlar doğrultusunda sürekli bir iletişim içinde bulunmuştur. Çünkü iletişim, hem hayatlarını devam ettirebilmek hem de yaşam koşullarını iyileştirebilmek adına vazgeçilmez bir unsurdur. Bu nedenle, insanlık tarihi boyunca iletişim konusunda sürekli bir faaliyet ve gelişme gösterilmiştir. İlk toplumlardan modern toplum ve devletlere kadar olan tüm insanlık tarihi, bu konuda örneklerle doludur. Haberleşme, devletler ve milletler için hayati bir öneme sahiptir ve aynı zamanda bu konu, bir toplumun kültür ve medeniyet seviyesinin en temel belirleyicisi durumundadır. Bu açıdan Moğol ve Memlûk devletlerinin temellerinin atıldığı ilk dönemlerde haberleşmenin durumu son derece önem arz etmektedir. Bu kadar ehemmiyetli olmasına rağmen bu dönemleri ele alan haber alma teşkilâtları ile ilgili müstakil bir çalışmanın bulunmaması bizi doktora tezi olarak bu konuları araştırmaya sevk etmiştir. Çalışmamız giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, haber almanın tarihi Moğollar ve Memlûkler dönemine kadar getirilmiştir. Birinci bölümde Moğollarda Haber Alma (Yam) Teşkilâtı başlığı altında yamla ilgili etimolojik tartışmalar, Moğol İmparatorluğu’nda ve ardıllarında haber almanın tarihi, yam teşkilâtının işleyişi ve görevlileri ele alınmıştır. İkinci bölümde Moğollarda İstihbarat başlığı altında, istihbaratı tanımlayarak, istihbarat türleri sıralanmış, casus, munhî, gibi kavramlar işlenmiş, Moğolların casuslukta kullandığı faaliyetler irdelenmiştir. Üçüncü bölümde Memlûklerde Haber Alma (Berîd) Teşkilâtı başlığı altında berîd’in etimolojisinin kökenine dair tartışmalar, haberleşmenin insanî unsurları arasında bulunan kâtibu’s-sır, devâdâr, elçi, ulak ve diğer araçları olan posta ii güvercinleri, posta atı, hecin devesi, ok ve son kısımda posta güzergâhları açıklanmıştır. Son bölümde ise kâsıd, münâsih kavramları ve Memlûklerde İstihbarattan söz edilerek her iki devletinde muhabere faaliyetleri detaylı olarak irdelenmiştir.
