Özet:
İslâm dünyasında özellikle 19. yüzyılda yaşanan kimlik arayışı her Müslüman aydın gibi Muhammed Abduh ve öğrencisi Reşîd Rızâ‟yı da etkilemiştir. Müslümanların dünyada tekrar söz sahibi olması, başta dinî esasların modern bir anlayışla ele alınmasına bağlıdır. Yüzyıllardır süren itikadî ve siyasî konulardaki bölünmüşlük İslâm düşüncesiyle örtüşmeyen fırkaların oluşmasına sebep olmuştur. Bu bölünmüşlüğü ortadan kaldırmak gayesiyle yazılan Tefsîru‟l-Menâr, Müslümanları bid„at ve hurafelerden arınmış bir dinî anlayış etrafında toplamayı amaçlamıştır. Tefsîru‟l-Menâr, saf İslâm ile çağdaş medeniyetin müspet değerlerini uzlaştırmayı hedef alarak modern çağda insanlar için bir yol gösterici olduğunu büyük ölçüde ortaya koymaktadır. Tefsîru‟l-Menâr‟da geçen itikadî ve siyasî kavramlar, dönemin şartları dikkate alınarak işlenmiştir. Bu kavramlar ele alınırken öncelikle dil bilimi açısından incelenmiştir. Daha sonra İslâm mezheplerinin bu kavramları nasıl yorumladığı tespit edilmeye çalışılmış sonrasında da Abduh ve Reşîd Rızâ‟nın bu kavramlara yaklaşımı ele alınmaya çalışılmıştır. İtikadî ve siyasî kavramlar İslâm‟ın ilk dönemlerinde ciddi manada bir kafa karışıklığına yol açmamaktaydı. Ancak İslâm‟ın geniş bir coğrafyaya yayılmasıyla -özellikle farklı kültürlerin İslâm‟ı kabulüyle beraber- bu kavramlara yüklenen anlamların da zamanla değiştiğini ve bunun bir problem haline geldiğini görmekteyiz. Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ‟ya göre İslâm dünyasındaki bu problemlerin asıl sebebi Müslümanların dinlerinden uzaklaşmaları ve İslâm‟ın temel kaynağı olan Kur‟ân-ı Kerîm‟i doğru anlayamamalarıdır. Müslüman toplumu çağın şartlarına göre yapılacak yeni düzenlemeleri anlamakta kendi içinde ciddi anlamda ihtilaflar yaşadı. Bu bağlamda Tefsîru‟l-Menâr‟da geçen itikadî ve siyasî kavramlarda Abduh‟un akılcı, Reşîd Rızâ‟nın ise daha çok selefi yönünün ağır bastığı görülmektedir. Ancak her iki müellif de İslâm birliğini esas alarak problemlerin çözümünde dini; taklitten, hurafelerden ve bid„attan arındırmayı amaçlamışlardır.
