HATTÂBÎ’YE (d. 992/v. 998) ÂİT SAHÎH-İ BUHÂRÎ ŞERHİ A’LÂMÜ’S-SÜNEN ADLI KİTAPTAKİ AKÎDE MESELELERİ (İNCELEME VE DEĞERLENDİRME)

Abstract

Bu çalışma, ilk Sahih-i Buhari şerhi olan bir eser üzerinde tahlil ve kıyaslamalara dayalı bir incelemedir. Bilindiği gibi İmam el-Buharî’nin tam ismi, Muhammed ibn İsmail ibn İbrahim ibn el-Muğire el-Jufi el-Buhari (ö: 256/870 H.)’dir. Doğup büyüdüğü memleketinde hadisler konusunda müminlerin imamı olarak bilinir. Hayatının en verimli zamanlarını hadislerin derlenmesi için sarfetmiştir. Kitabı Müslüman alimler arasında büyük ilgi görmüş, onunla ilgili gerek çağımızda gerekse tarihte birçok kitap yazılıp araştırmalar yapılmıştır. Kitabındaki ravilerin isimleri, hadis ilmindeki durumları, kitabında yer alan ravilerin sayısı gibi, farklı yönleri araştırılmıştır; Buhari çok sayıda ilim ehlinden istifade etmiştir. Üstatlarının sayısı 375 civarındadır. İnançla ilgili konuları inceleyen İslam İnançları ve Kelam ilmi, Allah’ın sıfatlarını öğretmeye dair ilimler, ilimlerin en şereflisi ve kıymeti yüce olanıdır. Çünkü inançla ilgili bu ilimler Allah’ın (cc) ayetleri ile mahluku, özellikle de insanı tanımaya yöneliktir. Bu yüzden müslümanlar nübüvvetin geldiği çağdan itibaren ve ondan sonraki orta dönemlerde de devam ederek yaşadığımız çağa kadar bu konulara önem vermişlerdir. İmam Ebu Süleyman Hamd bin İbrahim bin Muhammed El-Hattabi (ra), ömrünü ibâdetle ve ilmi yaymakla geçiren salih bir âlimdi. Ebu Suleyman Hamd bin Muhammed bin İbrahim bin el-Hattab Al-Khattabi al-Bustî (d.932/v.998), A’lâm-ü’s-Sünen, Şerh-i Sahîh el-Buhari adlı kitapla Sahih-i Buhari'yi ilk açıklayan bir alim olmuştur. Ben de el-Hattabî'nin Buhârî ve Sahîh’i VI hakkındaki görüşünü açıklığa kavuşturmak, kolayca başvurmak ve onlardan faydalanmak için içindeki özet halindeki meseleleri gözden geçirmeye, toplayıp tahlil etmeye ve bazılarını birbirleriyle birleştirmeye gayret ettim. Başta, iman konusu ile ilgili hadisi zikrettim. Akabinde bu hususlarda âlimlerin görüşlerini gözden geçirdim. Mesele buna ihtiyaç duyuyorsa delillerini zikrettim, sonra iki görüşü karşılaştırdım ve Hattâbî'nin bu konudaki görüşünü açıkladım ve sonunda doğru gördüğüm görüşü tercih ettim. İmam Hattabi (ra) Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat görüşünde, fıkıhta Şafii mezhebini iltizam eden, ancak her meselede Şafiî’ye kayıtsız tâbi olmayan bir alimdir. Onun bu vasfı ile bazı içtihadi konularda fikrini ifade etme cesaretine sahip olduğu söylenebilir. Hattabi’nin İmam Zehebî, İbn Kesîr ve diğerleri gibi hareket ettiği ifade edilir. Biyografi ve tabakat kitaplarında ondan sadece iyilik ile bahsedildiğini gördüm. Hattabi ve Kelam İlmindeki Durumu: Hattabi bir kelam alimi değildir. O Kelam ilminde uzmanlık yapmış biri de sayılmaz. Bununla birlikte onun diğer kelam alimlerinden az kalmayacak derecede kelami bir takım görüşleri de vardır. Hatta o direk olarak Kelam ilminin konularıyla bağlantılı eserler de te’lif etmiştir. El-Gunye an İlmi’l kelam ve ehlihi, Usulü’ddin, el-Fıtratu vd. bunlar arasında sayılabilir. Onun Kelamla ilgili konuları incelediği 7 telifi vardır. Bunların az bir kısmı matbu’ diğerleri de kaynaklarda yer almaktadır. (Kitaplar hakkında tezimizin ilgili kısmında ayrıntılı bilgi vardır.) Hattabi’nin kelami meselelere vukufiyetini gösteren somut bir delil de, onun araştırmasını yapmakta olduğumuz bu eserinde, haberi sıfatlar ve Zât ı ilâhî hakkında teşbih hissi veren nasları incelemesi, imanla ilgili meselelerde görüş beyan etmesi, nübüvvet hakkındaki konularda özellikle de risalet ve nübüvvetin arasındaki farkı açıklaması, peygamberler arasındaki üstünlük konusuna, ismet, mu’cize gibi kavramlar hakkında tahlillerde bulunmuş olmasıdır. Ayrıca, Kelam ilminin temel konuları arasında yer alan kaza ve kadere iman, büyük günahı işleyen kişinin durumu hakkındaki hüküm, kıble ehlinin takfiri konularındaki mütalaaları bu meseledeki deliller arasında sayılabilir. Kıyametin alametleri, haşr, kabir azabı, rü’yetullah meselesi de onun Kelam ilmindeki konumunu gösteren şahitlerden sayılır. VII Hattabî’nin İslam inancında, Allah Teâlâ hakkında inanılması gereken bazı olumsuz nitelikler ile Allah için uygun ve mümkün görülmeyen meselelerle ilgili açıklamalara girmediğini söylememiz gerekir. Onun Cenab-ı Hakk için neyin caiz ve neyin imkansız olduğu; O'nun isimleri, nitelikleri gibi bazı önemli hususlardan bahsetmediği görülmektedir. Peygamberlerin sıfatlarından, Kıyamet alametlerinden, Kıyamet Günü, Cennet ve Cehennem gibi bazı gaybi hadiselerden söz etmiştir. Ayrıca, İslam inancındaki –zamanımızda hakkında şüphe uyandırılan- kabir azabını ispatlamak gibi, bazı önemli konulara kısaca temas ettiği görülür. Dikkat çeken kelami görüşleri: Onun kelami görüşlerinden bir kısmını şöyle ifade edebiliriz: İman kalb ile tasdik, dil ile ikrar, organlar ile (amelleri) yapmaktır. İmanın şu’beleri ve cüz’leri vardır. Onun bu görüşü tam olarak, Ehl-i hadis ve fakihlerin cumhuru, bazı kelamcılar ve fakihlerden, Ebu Hanife dışındaki, Maliki, Şafii ve Ahmet b. Hanbel’in görüşleri ile aynısıdır. Hattabi’ye göre ameller imanın birer rüknüdür. Onun bu konuda söylediği şudur: Ameller imana dahildir. O, Eş’ari ve diğerlerinin söyledikleri gibi, imanın artma ve eksilme kabul edeceği fikrine sahiptir. Onun kelami görüşlerinden bir kısmına göre, kaza ve kadere iman edilmesi ve ikisine de boyun eğilmesi gerekir. Peygamberler bütün günahlardan korunmuşturlar. Ancak dünya işlerinde hata işleyebilir, unutmaya maruz kalabilirler. Peygamberler ve salih kimseler için Ahirette şefaat hakkı vardır. Rüyetullah iki kısımda ele alınır. Birincisi, insanlardan bazıları kıyamet günü Rablerini göreceklerdir. İnsanlardan, asfıya, evliya ve nebilerden oluşan başka grup da vardır ki, mu’cize ve kerametleri sebebi ile, rüyetullah sadece bunlara özel olacaktır. Münafıklar Ahirette rüyetullahtan mahrum kalacaklardır. Kıble ehlinin tekfir edilmesi uygun değildir. Ulaştığım netice şudur: El-Hattabî büyük imamlardan biridir, çeşitli eserleri ve görüşleri ile İslam'a ve Müslümanlara hizmet etmiş ve Müslüman alimler arasında önemli bir konuma sahiptir ve çeşitli ilimlerde özellikle İslam inancında dikkate alınmıştır. İbn Hacer Al-Askalani, Al-Nawawi, İbn Teymiyye ve diğerleri gibi bir çok alim ondan inanç konularında alıntı yapmışlardır.