Özet:
Osmanlı İmparatorluğu’nda dış borçlar ve bunun ödenmesi en önemli gündem maddelerinden birisi olmuştur. 1883’ten imparatorluğun dağılışına kadar bir şirket bu ürünün tarladan nihai tüketiciye kadar her adımında söz sahibi olmuştur. Bu imtiyaza sahip olan Reji Şirketi ülkenin merkezinde kurumsallaşmakla beraber, taşrada teşkilatlanmıştır. Şirkete bağlı olarak kurulan Adana Reji İdaresi ile Erzurum Reji İdaresi’nin incelendiği bu çalışmanın temel amacı; çok uluslu sermayeyle kurulan Reji Şirketi’nin Adana ile Erzurum Vilâyetlerinde siyasî, iktisadî ve sosyal koşullar üzerinde oluşturmuş olduğu etkileri tespit etmektir. Şirketin bölgedeki uygulamalarından dolayı üretici, tüketici, tüccar ve imalatçılarla yaşamış olduğu sorunların neler olduğu saptanmaya çalışılmıştır. Ayrıca tütün sektöründe 42 yıllık tekel imtiyazını üstlenen şirketin, genelde Osmanlı, özelde ise Adana ile Erzurum ekonomisi açısından öneminin ne olduğuna odaklanılmıştır. Yine buradan hareketle Adana Reji İdaresi ile Erzurum Reji İdaresi’nin sorumluluğu altında bulunan bölgelerde tütünle ilgili meydana gelen her türlü gelişme çalışma kapsamına dahil edilmiştir. Bu çerçevede çalışmanın giriş bölümünde Adana ve Erzurum Vilâyetlerinin tarihçeleri ile idarî taksimatı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Çalışmanın ana bölümlerinde tütünün tarih sahnesine çıkışı ve Reji Şirketi’nin denetimine girene kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda gelişimine değinilmiştir. Daha sonra şirketin her iki vilâyetteki teşkilat yapısı ile kadro oluşumu, şirketin bölgedeki tütün kontrolü ve uygulamaları, bu uygulamalara karşı oluşan kaçakçılık tepkisi ile kaçakçılığı önlemeye yönelik oluşturulan kolculuk teşkilatında meydana gelen gelişmeler değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Tüm bunlar daha çok birincil kaynaklara müracaat edilerek gün ışığına çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın birincil kaynağı Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nden temin edilen belgeler, salnameler, V kanunname ve nizâmnâmelerinden oluşmaktadır. Birincil kaynaklardan başka pek çok telif eser de çalışmaya katkı sağlamıştır. Bu çerçevede yürütülen çalışmanın pek çok bulgusu vardır. Bunlardan bazıları, şirketin geç dönem Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli vilâyetlerinden olan Adana ile Erzurum’da tütün ekonomisinin tasviriyle ilgili önemli bir konuma sahip olduğu ve her iki vilâyette kalabalık bir kadro yapılanmasıyla muazzam bir teşkilat yapısı oluşturduğudur. Bunlardan başka her iki vilayette bu ürün ve üzerindeki imtiyazdan kaynaklı birçok kaçakçılık faaliyetinin gerçekleştiği ve bunlarla ilgili adlî süreçlerin işletildiği, çalışmanın diğer bulguları arasındadır.
