Özet:
Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi Orta Fırat Bölümü'nde yer alan Urfa, tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. M.Ö.11500 yıl öncesi Neolitik döneme uzanan bir yerleşim alanı olduğunu kazılardan öğrendiğimiz Urfa’nın tarih öncesi ve sonrası çok önemli bir kültürel mirasa sahip olduğu bilinmektedir. Bu tarihi ve kültürel mirasın en önemli unsurlarından biri de dini mimari yapıları olan camilerdir. Urfa tarihi camilerinde taş süsleme programının tespiti ve değerlendirilmesi bu tezin amacıdır. Çalışmamızı, Urfa şehrinin merkezinde yer alan tarihi nitelikte olan camilerle sınırlandırdık. Şehir merkezinde tespit ettiğimiz otuz üç adet tarihi nitelikte caminin taş süslemesi, çalışmamızda incelenmiş, katalogları hazırlanmış ve değerlendirilmiştir. Urfa’daki dini yapılardan olan camilerin taş süslemesinin genel özelliklerini incelediğimizde; Yapılarda süsleme en çok iç mekân olarak mihrap, minber, kubbe, harim duvarlarında, dış mekân olarak, harim taç kapısı, son cemaat yeri, minare, avlu duvarı, avlu taç kapısında görülmektedir. Bu mimari elemanlarda en çok görülen süsleme türü, geometrik ve bitkisel süslemelerdir. Nadiren de olsa figürlü süsleme de görülmektedir. Süslemeler daha çok XII. yüzyıl ile XIX. yüzyılları arasında Zengî, Eyyubi ve Osmanlı dönemlerinde görülmüştür. Bu dönemlerde yapıların iç mekân ve dış mekân mimari elemanlarında süsleme yoğun olarak görülmektedir. Urfa tarihi camilerindeki taş süsleme programı XII. yüzyıldan itibaren Eyyubiler, Zengîler dönemlerinde yapılan süslemelerin daha az nitelikli, ikinci sınıf işçilikli ve süslemelerin uygulandığı mimari elemanların sınırlı tutulduğu gözlemlenmiştir. XV. ve XIX. yüzyıllarda Osmanlı döneminde yapılan süslemelerin daha nitelikli ve süslemelerde farklı motif ve kompozisyonların görülmeye başlandığı, bu dönemlerde süslemenin daha zengin olduğu tespit edilmiştir. Süslemelerin en yoğun yapıldığı dönemdir. Zengî, Eyyubi ve özellikle Osmanlı dönemlerinde süslemelerin çeşitliliği, motif ve kompozisyonların yapılışındaki nitelik ve farklı türde süslemelerin bir arada v yapılmış olması süslemenin yapılardaki zenginliğini göstermektedir. Süslemelerde malzeme olarak kireç-kalker taşı, bazalt taşı ve mermer kullanılmıştır. Kireç-kalker taşı ya da nahit taşı olarak da bilinen bu taş Urfa çevresindeki taş ocaklarından getirilmiştir. Urfa tarihi camilerinde görülen taş süsleme anlayışında yapılarda bir süsleme programının olduğu tespit edilmiştir. Bu süsleme programının özellikleri, komşu kültür çevreleri ve çağdaşı olan yapılarla mukayese edilerek benzerlikler, farklılıklar ortaya konmuş ve bir değerlendirme ile sonuca ulaşılmıştır.
