DEDE KORKUT KİTABI’NDA HÂL KATEGORİSİ

Abstract

Türk Edebiyatının hem sözlü hem de yazılı geleneğini temsil etmesi bakımından en önemli eserlerinden biri Dede Korkut Hikâyeleri’dir. Dede Korkut Hikâyeleri; Türklerin en aktif boylarından olan Oğuzların yaşam biçimlerine, kültürlerine, törelerine, savaşlarına dair bilgiler vermesinin yanı sıra; önce sözlü gelenekte oluşup sonradan yazıya geçirilmesinin etkisiyle, hem yazıya geçirildiği dönemin imla özelliklerini hem de Oğuzcanın konuşma dili unsurlarını içermesiyle dilbilim çalışmaları bakımından eşsiz bir kaynaktır. Türkçenin dil bilgisinin en önemli bölümlerinden biri; isimlerin cümle içinde çeşitli görevler üstlenmelerini ve isim özelliklerini kaybetmeden fiile bağlanmasını sağlayan hâl kategorisidir. Bugüne kadar yazılan gramer kitaplarında ve hâl kategorisiyle ilgili yapılan diğer tüm çalışmalarda, hâl kategorisinin içeriği ve sınırları üzerinde bir fikir birliğine varılamamış ve çok sayıda hâl kategorisi tasnifi ortaya çıkmıştır. Hâl kategorisi konusunda dilbilimcilerin uzlaşmaya varamamasının temel sebebi; yapılan çalışmalarda isim hâli kategorisinin kapsamının dışına çıkılarak dönüştürücü, öbek kurucu veya öncül ek gibi bazı birimlerin bu kategoriye dahil edilmesidir. Bu yapıların hâl kategorisine dahil edilmesi, hâl kategorisinin sınırlarının çizilmesini zorlaştırmıştır. Çalışmada, söz konusu karışıklığı yaşamamak için bu kullanımlar, hâl kategorisine alınmayıp gerekçeleriyle birlikte ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Ayrıca, hâl kategorisiyle ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalarda genellikle sadece dilin yüzey yapısında görülen çekim unsurları üzerinde durulmuş; derin yapıdaki unsurlar dikkate alınmamıştır. Dildeki bazı unsurlar, söz dizimindeki kullanımları sırasında dilin derin yapısında var olmalarına rağmen yüzey yapıya işaretsiz “[Ø]” şekilde yansıyabilmektedir. Fakat bu kullanımlar, söz konusu isimlerin yalın hâlde olduğunu v göstermemektedir. Derin yapıda var olup yüzey yapıya yansımayan kullanımlar, birçok çalışmada yalın çekimle aynı başlık altında incelenmiş, her iki kullanım da “[Ø]” işaretiyle açıklanmıştır. Hem işlev hem de görev açısından farklılıklar gösteren bu iki kullanım arasında bir ayrım yapılmaması ve bu çekimlerin tek bir işaretle karşılanması, yalın-işaretsiz çekim arasında bir kavram karmaşası oluşmasına ve özellikle de hâl kategorisinin sınırlarının çizilmesinin zorlaşmasına neden olmuştur. Çalışmamızın içinde, hâl kategorisi kapsamında, özellikle belirtme hâli çekiminde karışıklıklara sebebiyet veren bu kullanıma da ayrıca değinilmiştir. Derin yapıda var olup yüzey yapıya yansımayan isim çekimleri +[Ø] işaretsiz çekim olarak ne derin ne de yüzey yapıda herhangi bir çekim unsuru almadan doğrudan çekimlendiği unsura bağlanan isimler ise yalın çekim olarak herhangi bir biçimbirim işareti kullanılmadan incelenmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde Dede Korkut Hikâyeleri’ne dair genel bilgiler verilmiş ve çalışmada kullanılacak hâl kategorisi tasnifinin dayandığı temeller açıklanmış, ayrıca hâl kategorisi dışında bırakılan kısımların bu kategoriye dahil edilmeme gerekçeleri örnekleriyle birlikte verilmiştir. İkinci bölümde ise Dede Korkut Kitabı’ndaki hâl kategorisi unsurları, belirlemiş olduğumuz hâl kategorisi tasnifi ışığında ilgili eserden seçilen örnek cümlelerle incelenmiştir.