Özet:
Atmosferik hava, hiçbir doğal koruyucu bariyerin izole edilemediği doğal çevrenin bir unsurudur. Hem Türkiye’de hem de Dünyanın diğer ülkelerindeki insan sağlığını etkileyen en önemli hava kirleticilerinden PM10 ve SO2 kirletici emisyonların miktarına, atmosferde meydana gelen fizikokimyasal değişikliklere ve kirli hava kütlelerinin büyük ölçekli hareketlerine bağlıdır. Plansız kentleşme, sanayileşme, artan nüfus ve gelişen teknoloji atmosferdeki PM10 ve SO2 konsantrasyonunun hızla yükselmesine neden olarak başta insan sağlığı olmak üzere doğal çevreyi de olumsuz etkilemektedir. Kentsel hava kirliliğinin en önemli kaynakları karayolu taşımacılığı, ısınma amaçlı kömür kullanımı, endüstriyel faliyetler ile uzun mesafeli taşınımlar olarak belirlenmiştir. Bu nedenle, kirleticilerin etkisi sadece küresel değil, aynı zamanda kıtasal, ulusal ve yerel ölçekte kontrolü, yıllar içindeki analizi ve haritalanması esastır. Bu çalışmada, Türkiye’nin en hızlı gelişmekte olan bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (GAB) yer alan 9 ilin (Şanlıurfa, Mardin, Şırnak, Kilis, Batman, Diyarbakır, Adıyaman, Gaziantep, Siirt ) 2010 yılında ısınma amaçlı kömür kullanılması, nüfus sayısı ve taşıt sayısı ile 2020 yıllında bu illerin tamamının ısınma amaçlı doğalgaz kullanmasına geçmesinin PM10 ve SO2 hava kalitesi arasındaki ilişki GIS-IDW haritalama yöntemi kullanılarak mekansal ve zamansal olarak analiz edilmiştir. Aylık PM10 ve SO2 konsantrasyon verileri Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca kurulan hava kirliliği izleme istasyonlarından elde edilmiştir. 12 aylık olarak yapılan değerlendirme ile özellikle kış aylarında (Aralık-Ocak-Şubat) doğalgaz kullanmanın PM10 ve SO2 konsantrasyonunda azalma tespit edilirken, nüfus artışı ve taşıt sayısındaki artışın yüksek olduğu illerde (Kilis taşıt artışı %288, Şanlıurfa nüfus artışı %35) SO2 miktarında azalmayı diğer illere kıyasla düşük oranda sağladığı belirlenmiştir. GAB ‘de 2010 yılında PM10 maksimum petrol rafinelerinin bulunduğu Batman ilinde Kasım ayında 260,28 μg/m3 , 2020 yıllında orman yangını etkisiyle Mayıs ayında Şırnak ilinde 557 μg/m3 ölçülmüştür. Hem 2010 hem de 2020 yıllında en yüksek SO2 değeri bölgede ısınma amacı kömür kullanımının olduğu Şırnak ilinde Ocak ayında 2010 yıllında 326,05 μg/m3 , 2020 yıllında 104,01 μg/m3 ölçülmüştür. Yeryüzünün beşte biri çöllerden kaplıdır. Türkiye’nin GAB sınır illerinde (Şanlıurfa, Kilis, Mardin, Şırnak) hem 2010 yılı hem de 2020 yıllında ilkbahar ve sonbahar aylarında Sahra, Suriye ve Arap Yarımadası çöllerinden atmosferik olarak partikül madde taşındığı ve bu nedenle PM10 konsantrasyon artışı HYSPLIT modeli ile tespit edilmiştir. Ülkelerin, insan sağlığını direk olarak etkileyen SO2 ve PM10 konsantrasyonlarının günlük olarak mutlaka ölçülmesi, analiz edip haritaların oluşturup değerlerin düşürülmesine yönelik politikalar geliştirilmesi gerekmektedir.
