Özet:
Osmanlının son dönemi dünyada ve İslâm ülkelerindeki inanç, kültür ve siyasi yapılarda ortaya çıkan ve yüz yılı etkisi altına alan değişim ve oluşumların da zorlaması ile fikri alanlarda tecdit hareketleri ve siyasi temayüllerin farklılaştığı bir dönem olmuştur. Bu dönem, İslâm düşünce mecrasına yön verme açısından büyük bir öneme sahiptir. Batının bilimsel ölçüleri genelleştirmesi, materyalist fikirlerin farklı ilimlerin mihenk taşı haline getirilmesi başta İslâm inanç esasları olmak üzere teist ilâhî anlayışı büyük bir yıkımla karşı karşıya bırakmıştır. Böyle bir ortamda ortaya çıkan yenilik fikirleri de İslâm âlimleri, özelde kelâm âlimleri tarafından kabul görmüştür. Yeni ilm-i kelâm da İslâm düşüncesindeki yenilik fikrinin Anadolu’daki temsil ayağını oluşturmaktadır. Bu tezde, Yeni ilm-i kelâm dönemi müellifleri arasında yer alan Muhammed Hamdi Yazır ile Said Nursî’nin ulûhiyet anlayışları incelenmektedir. Ulûhiyet konusu, İslâm inanç esaslarında usûl-i selâse diye ifade edilen asıllardan biri olması açısından önem arz etmektedir. Dolayısıyla bu çalışmamızda İslam inanç esaslarının aslı olan ulûhiyet konusunun Muhammed Hamdi Yazır ile Said Nursî’deki yansımasını inceledik. Her iki müellif yeni dönemde ulûhiyetle ilgili konuların anlatılmasında metot farklılığını benimseyen ve bilimsel veriler neticesinde İslâm inanç esaslarını açıklayan âlimler arasında yer almışlardır. Bilimsel veriler ışığında ulûhiyet tasavvuru inşâ eden müelliflerimiz, yaşadıkları zamanın inanç buhranına açıklık getirmeleri açısından görüşleri önem arz etmektedir. V Her iki müellif de Yeni ilm-i kelâm sistematiği dışında olması görüşlerini önemli kılmıştır. Müelliflerin kelâm konularına ve bilhassa ulûhiyete ilişkin ifadeleri aynı zamanda sistematiğin dışındaki müelliflerin görüşlerine ilişkin ipucular barındırması açısından önemlidir. Zira yenilik faaliyetlerinin kabullenilmesi ve icrası konusunda yalnızca kelâm âlimleri başat bir faktör gibi görünse de metotları dâhilinde bu harekete bağımsız bir şekilde destek veren âlimler de olmuştur. İşte bu âlimler arasında Elmalılı Hamdi Yazır ve Said Nursî’yi saymak mümkündür.
