Özet:
Çalışmanın konusu "Hz. Ömer Döneminde (634-644) el-Cezîre'nin Fethi"dir. el-Cezîre bölgesinin fâtihi Ebû Saʻd İyâz b. Ganm b. Züheyr el-Fihrî'dir (v. 20/641). Çalışmanın gayesi, büldân kaynakları çerçevesinde el-Cezîre'nin nereleri kapsadığını belirlemek, fütûh ve İslâm tarihi kaynakları da esas alınarak Hz. Ömer döneminde el- Cezîre'nin fethedilişini ele almaktır. Dicle ve Fırat nehirleri arasında, Yukarı Mezopotamya kısmında kalan bölgeye "el-Cezîre" denilmiştir. Eski çağlardan beri birçok medeniyete ev sahipliği yapan el-Cezîre bölgesinin, geniş bir alanı kapsadığı görülmektedir. Klasik Ortaçağ Arap coğrafya kaynaklarına göre, el-Cezîre bölgesi Diyâr-ı Mudar, Diyâr-ı Rebîa ve Diyâr-ı Bekr diye üç bölüme ayrılmaktadır. Her bir bölge, ana yerleşim yerleri haricinde birçok köy ve kasaba barındırmaktadır. İslâm tarihi ve büldân kaynaklarının, el-Cezîre bölgesi sınırları içerisinde yer aldığını kaydettiği; Rakka, Harrân, er-Ruhâ (Urfa), Re'sü'l-ʻAyn / ʻAynü'l-Verde (Ceylanpınar), Sümeysât (Samsat), Musul, Sincar, Dârâ, Cezîretü İbn Ömer (Cizre), Tikrît, Âmid (Diyarbakır), Mardin, Meyyâfârikîn (Silvan) ve Hısn Keyfa (Hasankeyf) gibi önemli şehirler İyâz b. Ganm komutasında birçok sahâbenin de iştirakiyle el-Cezîre bölgesi fethedildi. 4 Safer - 24 Şubat 638 tarihinde gerçekleşen Mercu'r-Ruʻbân savaşı ile el-Cezîre bölgesinin fethi başlamış ve İyâz b. Ganm'ın 20/641'de vefatıyla son bulmuştur. Fetihten sonra, el-Cezîre müstakil bir bölge haline getirilerek belirli şartlar çerçevesinde yönetildi. İslâm medeniyetinin inşâsı adına, Müslüman yöneticiler tarafından birçok ibadet alanı yaptırıldı. Müslüman idareciler, el-Cezîre bölgesinde V yaşayan halkla iyi münasebetler kurarak ve kendilerinden vergi almakla yönetimi sağladı. Anahtar Kelimeler: el-Cezîre, Hz. Ömer, İyâz b. Ganm, Dicle, Fırat, Diyâr-ı Mudar, Diyâr-ı Rebîa, Diyâr-ı Bekr, fetih, fütûh.
