İBN HAZM'IN EŞʻARİYYE ELEŞTİRİSİ: ANALİTİK VE ELEŞTİREL BİR İNCELEME

Abstract

Hicrî dördüncü ve beşinci yüzyıllar, İslâm tarihinin önemli bir dönemini teşkil etmektedir. Bu dönem, bazı devletlerin yükselip bazılarının yıkıldığı, hepsinin de İslâm’a nispet edilen belirli itikadî zeminler üzerine kurulduğu bir süreçtir. Bu dönemde, tarihî, ilmî, kültürel, siyasî ve sosyal etkileriyle öne çıkan şahsiyetler ortaya çıkmıştır. Bu isimlerden biri de Ebû Muhammed Ali b. Hazm el-Kurtubî’dir (ö. 456/1064). İbn Hazm, fıkıh, edebiyat, eğitim ve akaid sahalarında eserler telif etmiş, yaşadığı dönemin âlimleriyle ilmî münazaralar yapmıştır.

Onun el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-naḥl adlı eseri, mezhepler ve dinler tarihi alanında önemli bir ansiklopedik kaynaktır. Bu eserde farklı itikadî fırkalar tarihsel bağlamda ele alınmakta, tanıtılmakta ve İbn Hazm’ın görüşlerine aykırı gördüğü meseleler detaylı şekilde tenkit edilmektedir. Ele aldığı konular arasında İlahiyat, nübüvvet ve kader meseleleri olduğu gibi Eşʿarî inancı da bulunmaktadır.

İbn Hazm’ın Eşʿarîlik hakkındaki görüşlerinin ve bu görüşlerin Eşʿarîliğe nispetinin doğruluğunun tespiti önem arz etmektedir. Zira onun bu konudaki kanaatleri, Eşʿarî okulundan etkilenen fakat söz konusu okula ait güvenilir kaynaklara ulaşamamış kimselerden aldığı sözlü rivayetlere dayanıyor olabilir.

Bu durum, Eşʿarîlerin görüşlerinin aktarılırken açık kaynaklara başvurulmamasından da anlaşılmaktadır. Ayrıca, İbn Hazm’ın Ehl-i sünnet itikad esaslarına aykırı eğilimleri, özellikle ilâhî sıfatlar konusunda Muʿtezile ile birçok noktada örtüşmesi, onun Eşʿarîliğe yönelik eleştirilerinin yönünü belirlemiştir. Bu nedenle, onun fikrî oluşumuna etki eden siyasî, toplumsal ve ilmî faktörlerin ele alınmasının önemi öne çıkmaktadır. Aynı şekilde, Eşʿarî mektebinin önde gelen isimleri, bu mektebin Mağrib ve Endülüs’e nasıl girdiği ve beraberinde getirdiği akîdevî dönüşümler de kısaca sunulmuştur.