Gazali'de kesb kavramı

Abstract

İslam düşünce tarihi içerisinde Gazali’nin çok önemli yere sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Biz bu çalışmamızda Gazali’nin Kesb Kavramına yaklaşımını değerlendirmeye çalışacağız Bu çalışmamızın iki temel amacı vardır: Bu amaçlardan birincisi İslam tarihinde ortaya çıkan her bir ekolün düşüncelerini derinlemesine inceleme fırsatından sonra bunlarla ilgili görüşlerini açıklamakla kendisinden sonraki sürece yön veren Gazali’nin oluşturduğu etkiyi neden ve sonuçlarıyla anlayabilmektir. Gazali sonrası dönemde Ehl-i sünnet inancının elde ettiği güce bakılarak onun gerçekten bir kavşakta kendisinden sonrakiler için bir yol haritası çizdiği ve bu hususta da başarılı olduğu söylenebilir. Onun böyle bir öneminin yanında ayrıca eserleri en çok farklı dillere çevrilen İslam âlimi olması, yazılmalarının üzerinden çokça zaman geçmiş olmasına rağmen eserleri hala geniş halk kitleleri tarafından en çok rağbet gören olması, birçok alanda yetkin bilgisinden dolayı birçok grubun dikkatini çekmiş olması onu araştırmamıza sebep olmuştur. İkincisi ise hayatımızın her alanına yansıması beklenen Allah tasavvurunun oluşmasına ve bu çerçevede insanın nasıl bir anlam taşıdığının belirlenmesinde kilit rol oynayan insanın kendi fiilinde nasıl bir yetkinliğe sahip olduğunun İslam tarihinde ortaya çıkmış bütün grupları anlamamıza kapı aralayacağı fikridir. İslam tarihinde mezheplerin oluşum dönemlerine baktığımızda bütün grupların bu noktada beyan ettiği fikirlerine göre şekil aldıkları gözlemlenebilir. Dolayısıyla bu çalışmamızın, İslam tarihinde ortaya çıkmış fırkaların düşünce temellerini nasıl oluşturduklarına dair bazı ipuçları vereceği düşüncesi de bizi böyle bir çalışmaya sevk etmiştir diye ekleyebiliriz. İnsanoğlu akan zaman içinde yaptığı birçok şeyi kendi iradesi ile yaptığı fikrine tam da varacak iken kendi iradesinin dışında gerçekleşen olaylara bakıp acaba bu kendi tercihimle yaptığımı hissettiğim fikri, bir yanılsama olmasın diye kendince bir sorgulamaya girer. Böyle bir süreci büyük bir ihtimalle insanların var olmasından bu yana yaşadığı düşünülürse bu problemin ne kadar zamandır insanı meşgul ettiği ortaya çıkacaktır. Merak edilme zamanı bu kadar derinde olan bir problemin, araştırma isteğiyle çalışılmaya konu edinmiş olması herhalde makul olsa gerek. İslam tarihinin ilk dönemlerinden bu yana insanın kendi fiilindeki yetkinliği tartışmaları iki kaygı güdülerek yapılmıştır. Bunlardan birincisi Allah’ın sonsuz güç ve kudretinin insana tanınacak insana ait alanda sınırlandırılmaması meselesidir. İkincisi ise Allah’ın sonsuz güç ve kudretinden her şeyi takdir etme yetkisine sahip olması, insanın ilahi hitaba muhatap olarak sorumlu tutulmuş olmasına nasıl bir kapı aranılabileceği meselesidir. Bu bağlamda Allah’ın bazı sıfatlarına bir sınırlama getirir endişesiyle ilk müşebbihe düşüncesine karşı Ca’d b. Dirhem tarafından geliştirilen ve Allahın sonsuz gücüne kimseyi ortak etmemek adına cebri düşüncenin ortaya çıktığı görülür. Buna reaksiyon olarak kaderi görüşün insanı tamamen özgür olarak kendi fiilinin yaratıcısı kabul etmesi pek gecikmedi. Bu noktada bir orta yol gerekiyordu ki, toplumun genelinin içinde kendini aşırılıklardan uzak göreceği bu görüş ana gövdeyi oluştursun. İşte tamda bu noktada bu orta yolun düşüncesini ifadelendirecek bir kavrama ihtiyaç vardı. Bu kavram tezimizin de konusu olan kesb kavramıdır. Tez konusunun belirlenme aşamasından tezin bitimine kadar bana her aşamada rehberliğini eksik etmeyen çok değerli hocam, Yrd. Doç. Dr. İbrahim Hakkı İNAL’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Araştırmamızın Arapça metinlerini, sayesinde çözebildiğim saygı değer hocam Doç. Dr. Hasan Hüseyin TUNÇBİLEK’e teşekkür ederim. Değerlendirmeleri ile tezimizin olgunlaşmasına katkıda bulunan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Murat AKGÜNDÜZ’e teşekkür ederim. Ayrıca çalışmamızın başından beri hiçbir yardımını bizden esirgemeyen saygı değer danışman hocam Yrd. Doç. Dr. M. Cüneyt GÖKÇE’ye teşekkürlerimi bir borç bilirim.