ATEBÂT-I ÂLİYE ÖRNEĞİ ÜZERİNDEN OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA ŞİA KAYGISI: PROPAGANDA, TEDBİR VE İDEOLOJİ (1796-1914)

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş evresinde Heterodoks gruplar ve sınır bölgelerinde yaşayan farklı dinî nüfus toplulukları vardı. Medreselerin açılması ve ulemanın sayısının artmasıyla İmparatorluk halk İslâm’ından medrese temelli İslâm’a yöneldi. Merkezdeki Sünnî otoriterleşmenin artmasıyla merkez ve çevre arasındaki sosyokültürel farklılaşmalar da derinleşti. Bu durumdan İmparatorluğun doğusunda yer alan Safevî Devleti (1501-1736) faydalandı. Anadolu’dan bazı Türkmen grupları Safevîler’e katıldı. Safevîler’in 16.yüzyılın başında Şiîliği resmî devlet mezhebi hâline getirmeleri Osmanlı Sünnîliği’ni de kristalize etti. İki devlet arasında İslâm’ın yegâne hamisi olma ve evrensel imparatorluk imajı yaratma gayesiyle çetin mücadeleler yaşandı. Bu durum, onların toplumlarını şekillendirmedeki vaziyet alışlarına, kullandıkları meşruluk söylemlerine ve mezhep istikrarlarına da etki etti. Safevîler, Afganlar tarafından 1722’de ağır bir yenilgiye uğratılana kadar mezhepsel mücadelelerini devam ettirdiler. Bundan sonraki süreçte Sünnîlik ve Şiîlik tartışmaları I. Mahmud (1730-1754) ve Nadir Şah (1736-1747) arasında uzunca bir süre müzakere edildi. Ancak, Şiîlik, Ehl-i Sünnet mezhebi olarak kabul edilmedi. Uzun bir süre gündemde yer almayan Sünnîlik-Şiîlik çatışmaları 19. yüzyılın başından itibaren Şiî ulemanın bir misyon olarak Atebât-ı Âliye’de (Necef, Kerbelâ, Kâzımiyye ve Sâmerrâ) konumlanması ve Kaçar Hanedanlığı’nın (1796-1925) İran’ın başına geçmesi ile yeniden başladı. V Bu çalışmada, 19. yüzyılda yaşanan Sünnî- Şiî ihtilafı ile ortaya çıkan mezhepsel nüfuz mücadelesindeki zıtlaşmalar Atebât üzerinden incelenecektir. Çalışma, kronolojik olarak Kaçar Devleti’nin kurulmasından I. Dünya Savaşı’na uzanan dönemi kapsamaktadır. Bu süreçteki Sünnîlik ve Şiîlik ihtilafına Osmanlı İmparatorluğu’nun politikaları üzerinden eğilmektedir. İran, İngiltere, Rusya ve Hindistan Avaz Krallığı’nın söz konusu ihtilafa etkisi irdelenmektedir. Araştırmada, Nadir Şah ile yaşanan müzakere sürecinden sonra Osmanlı ve İran arasında Şiîliğin neden 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı devlet adamlarının raporlarına yansımaya başladığı sorgulanmaktadır. Bunu incelerken başlangıç itibariyle Nadir Şah sonrası süreçte Şiî ulemaya ve Kaçar Devleti’ne de değinilmektedir. Atebât’ta yapılan definler, yas törenleri, ziyaretler ve ritüeller üzerinden inşa edilen varlık mücadelesinin, geçmişle muhataplığı ve Şiîliğin yükselişine etkisi sorgulanmaktadır. Netice itibariyle bu tez, Atebât’ta Şiîliğin yayılmasının birdenbire olmadığını, iktisadî ve toplumsal koşulların da buna yön verdiğini iddia etmektedir ve 19.yüzyıl Osmanlı İran ilişkileri nezdinde mezhep temelli tarih çalışmalarına katkı sunmayı amaçlamaktadır.