SURİÇİ (DİYARBAKIR) VE YAKIN ÇEVRESİNDE YERALTI VE YERÜSTÜ SU KAYNAKLARININ MEKÂNSAL DAĞILIŞI

Abstract

Suriçi, Diyarbakır kentinin ilk yerleşim yeri olup çevresi Diyarbakır Surları ile kaplı olan tarihi alanı ifade etmek için kullanılmaktadır. Suriçi yerüstü ve yeraltı su kaynakları, çevresindeki verimli Hevsel Bahçeleri, savunmaya karşı elverişli surları, zemini oluşturan sağlam bazalt platosu ve önemli tarihi yolların kavşak noktasında yer alması gibi nedenler ile yaklaşık 6000 yıllık kesintisiz bir yerleşim yeridir. Suriçi’nin önemli bir yerleşim yeri olmasında birçok faktör etkilidir. Bu faktörler içinde hayati bir önem taşıyan su kaynaklarının varlığı dikkat çekmektedir. Kentin kuruluşundan günümüze kadar yeraltı ve yerüstü bol su kaynaklarının varlığı, bu su kaynaklarının kent içindeki dağılışları ve insan su arasındaki etkileşim bu tez araştırmasının temel konusunu oluşturmaktadır. Araştırmanın amacı geçmişten bugüne Suriçi ve çevresindeki yeraltı ve yerüstü su kaynaklarını mevcut durumun tespit etmek, meydana gelen değişimleri incelemek, su kaynaklarının kent için önemini ortaya koymak ve insan-su arasındaki ilişkiyi tespit etmektir. Suriçi’nin 1950’lı yıllara kadar ki içme ve sulama su ihtiyacı Suriçi ve çevresindeki doğal yeraltı su kaynaklarından ve kuyulardan sağlanmaktaydı. 1970’lerde artan nüfus ve dışarıdan alınan yoğun göç ile beraber kentin su ihtiyacını sağlamak için yeraltı sularına ek olarak yüzey sularından yararlanılmıştır. Bu tez araştırması için birkaç farklı bilimsel yöntem kullanılmıştır. Detaylı bir literatür taraması yaptıktan sonra araştırma sahasında gezi, gözlem ve inceleme yöntemleri de kullanılarak Suriçi ve çevresinin yeraltı su kaynaklarının elektriksel V iletkenliği, sıcaklığı, kuyu derinlikleri, yeraltı suyu statik seviyeleri gibi fiziksel özellikleri tespit edilmiştir. Yeraltı statik su seviyesi ile yüzey topoğrafyası arasında yer yer uyumun tespit edilmiştir. Topoğrafyanın yüksek olduğu yerde yeraltı suyu statik seviyesinin de yüksek olduğu görülmekte buda yeraltı suyu seviyesinin doygun olduğunun ve besleniminin devam ettiği sonucuna varılmaktadır. Ayrıca bazı noktalarda yeraltı suyu ile yüzey topoğrafyası arasında uyumsuzluklarda tespit edilmiştir. Bu uyumsuzluğun temel nedenin; Karacadağ bazalt akıntısından önce buradaki yüzey sularının ilksel vadilerde akış halinde olması ve sonrasında bazalt formasyonun bu ilksel vadiler örtmesi sonucunda yeraltı sularının eski vadi tabanlarında akmaya devam etmesi ile açıklanabilir. Bu sonuç araştırma sahasında yapılabilecek bir paleotopoğrafya çalışmasına ışık tutmaktadır. Elde edilen bir diğer sonuç yeraltı suyunun elektriksel iletkenliğin ortalama 350-1500 mS/cm arasında olduğudur. Bu değerler elektriksel iletkenlik acısından yeraltı sularının kullanılabilir düzeyde olduğu göstermektedir. Suriçi’nin güney ve güneydoğu kısımlarında bu değerin 2000 mS/cm üzerine çıktığı görülmektedir. Yetersiz altyapı hizmetleri, bilinçsiz su kullanımı, kaçak define kazıları ve buna benzer beşerî etmenler yeraltı suyunun kirlenmesine neden olmuştur. İnsan- su arasındaki ilişkinin önemli göstergelerinden biri kent içindeki inşa edilmiş tarihi mimari yapılardır. Suriçi’ndeki muhtemel su dağılışının tespiti tarihi yapıların kent içindeki mekânsal ve zamansal dağılışı önemli bir indikatördür. Kent içindeki dini yapılar muhtemel su dağılışını büyük oranda etkilemiştir. Özellikle İslam inancındaki beş vakit abdest, gusül abdesti ve “akan su” ile temizlik ihtiyacı gibi nedenler cami, mescit ve hamamların etkisini ortaya çıkarmaktadır. Bunun yanı sıra çeşme, han, kilise, değirmen gibi su ile ilişkisi olan diğer önemli tarihi yapılarda suların kullanımı ve muhtemel dağılışını etkilemektedir.