OSMANLI DÖNEMİ URFA BÖLGESİNDE AŞİRET-DEVLET İLİŞKİLERİ

Abstract

Bu çalışmada Osmanlı Dönemi Urfa bölgesinde aşiret-devlet ilişkileri ele alınmıştır. Çalışmada, Osmanlı idaresi zamanında Urfa ve civarında varlık gösteren bazı etkin aşiretlerin varlığı ve faaliyetlerinin yanı sıra bu aşiretlerin merkezi otorite, yerel idareciler ve ahali ile olan siyasi, idari, sosyal ve ekonomik ilişkilerinin ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Böylece varlıkları Osmanlı dönemi öncesine kadar uzanan konargöçer veya yerleşik aşiretlerin Urfa bölgesine etkileri ve bu bölgenin toplumsal yapısına katkısı belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın bir başka amacı ise Urfa ve çevresinde etkin rol oynayan aşiretler üzerinden zaman içerisinde bu bölgede devletin aşiretlere yönelik uyguladığı politikaların tespit edilmesidir. Bu doğrultuda aşiretlerin idari yapısı, onlara karşı uygulanan iskân siyaseti, bu iskânın sebepleri ve neticeleri, aşiretlerin devlete yönelik yükümlülükleri, bazı aşiret mensuplarının sebep veya müdahil olduğu eşkıyalık hareketleri ile bu hareketlere karşı alınan tedbirlere odaklanılmıştır. Bu çalışmada literatür taraması, arşiv taraması ve belge analizi yöntemleri kullanılarak Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi kayıtları başta olmak üzere konu ile ilgili diğer telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır. Tarihi dokusu, kültürel mirası ve jeostratejik önemiyle ön plana çıkan Urfa ve çevresi, tarih boyunca birçok topluluk ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu topluluklar arasında özellikle aşiretler Urfa’nın sosyokültürel yapısında önemli bir yere sahiptir. Kaynaklardan elde edilen bilgilerden hareketle Urfa ve civarında farklı etnik, sosyal ve kültürel özelliklere sahip birçok irili ufaklı aşiretin yaşadığı görülmüştür. Urfa ve çevresinde kısmen kendilerine has idari, sosyal ve ekonomik yapıya sahip olan bu sosyal örgütlenmelerin, tarım ve hayvancılık temelli iktisat yapısını benimsedikleri belirlenmiştir. Buradaki aşiretler genelde uğraş V alanları ve coğrafyanın iklim şartları gibi nedenlerle konargöçer yahut yerleşik halde bulunmuşlardır. Bunun yanı sıra merkezi ve yerel politikalarda yaşanan gelişmeler nedeniyle ya da toplumsal ilişkilerde yaşanan sorunlara binaen aşiretler kimi zaman yer değiştirmek zorunda kalmıştır. Urfa’nın jeopolitik ve jeostratejik öneminin yanı sıra geniş ve verimli topraklara da sahip olması buradaki ekonomik yapının canlı kalmasında önemli bir etken olmuştur. Fakat bölgeyi aynı zamanda ciddi bir mücadele sahası haline de getirmiştir. Bu mücadele daha çok aşiretlerin kendi aralarında ya da yerel ahaliyle ve tüccar taifesiyle olan ilişkilerinde yaşanmıştır. Özellikle merkezi otoritenin yeterince hissedilemediği ve/veya otorite boşluğunun oluştuğu durumlarda anlaşmazlık ve uyuşmazlıkların daha da derinleştiği anlaşılmıştır. Aşiretlerin eşkıyalık hareketlerine sahne olan bu dönemlerde, merkezi otorite, yerel idareciler ve ahalinin oldukça zor duruma düştüğü görülmüştür. Buna karşın aşiret idarecilerine yönelik taltiften cezaya varan bir takım idari ve askeri tedbirlerin alındığı ancak bu tedbirlerin tam manasıyla başarıya ulaşmadığı belirlenmiştir. Bununla birlikte devletin herhangi bir tehlikeyle karşı karşıya kaldığı durumlarda ise aşiretlerin askeri, lojistik ve ekonomik açıdan destek sağlayarak devlete bağlılıklarını gösterdikleri de saptanmıştır.