Birliktelikten yol ayrımına Urfa kazasında gayrimüslimler (1880-1910) / From togetherness to separation: Nonmuslims in Urfa subprovince (1880-1910)

Abstract

Bu çalışma 1880-1910 yılları arasında Osmanlı Devleti'nin içerisinde bulunduğu ictimâî, idârî ve iktisadî koşulların Urfa'daki Müslim/gayrimüslim sâkinler üzerindeki etkilerine ve bu dönemin koşularının iki toplum arasında yarattığı ayrışmalara odaklanmaktadır. Taraflar arasındaki ayrışma noktalarının belirlenmesi tezin temel amacıdır. XIX. yüzyıldaki ıslahatlar, başta yerel yönetim olmak üzere, Urfa gayrimüslimlerinin kamusal alandaki varlığını daha görünür kılmıştı. Tanınan imtiyazlar; mabetlerin yenilenmesine, okulların açılmasına, misyonerlerin desteğiyle yeni üretim merkezlerinin tesisine de imkân vermişti. Ancak, kiliselerin onarım ve yeniden inşasına verilen izinler, 1880 itibariyle mahalle düzeyindeki Müslüman/gayrimüslim ayrışmasının nedenlerinden biri oldu. Yerel yönetime üye seçimlerinde, ileri gelenler arasında yaşanan anlaşmazlıklar ise başka bir ihtilâf mevzusuydu. Vakıf mülklerinin tescili üzerinden yaşanan hukuk mücadelesi ise Müslüman/gayrimüslim anlaşmazlığının başka bir tarafıydı. Diğer yandan, gündelik ilişkilerde, çarşı-pazardaki ticârî münasebetlerde de bir dönüşüm yaşanmaktaydı. Farklı aidiyetlere mensup esnaflar, çarşı-pazarın ortak sorunları etrafında buluşurken, zamanla her esnaf, kendi dindaşı ile ortak hareket eder olmuştu. Müslüman/gayrimüslim ayrışması, daha çok etnik ve dinî aidiyet temelinde düşünülse de toplumsal bağların kopuşu; yoksulluk, yetersiz sağlık hizmetleri, idareci sorunları, eğitimdeki parasal sıkıntı gibi birçok nedenden bağımsız değildi."Yol Ayrımı" olarak ifade edilen bölünmeler sadece Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında vuku bulmadı. Ermenîler ile Süryanîler arasındaki mezhepsel tartışmalar, yerel yönetimde Protestan-Katolik üyelerin anlaşmazlığı, Hristiyanlar arasında da bir kargaşa yarattı. 1895 Ermenî İsyanı ise farklı dinlere mensup sâkinler arasındaki yol ayrımında ilk büyük çatışma oldu. Urfalı Süryanî ve Yahudîsâkinlerin olaylara toplu iştirakı görülmese de münferit katılımlar söz konusuydu. XIX. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle şehir; Amerika, Almanya, İsviçre ve İtalya'da yetişmiş çok sayıda misyonerin faaliyetlerine maruz kaldı. Toplumsal bölünmede bu misyonerlerin payı olduğu gibi yurt dışında eğitim almış din adamlarının çalışmaları da etkili oldu. Özellikle örgütsel tavrın teşvik ve organizasyonunda din adamları öne çıktı. 1895 isyanı sonrasında ise her grubun kendi siyasal örgütlenmesi dâhilinde, daha politize olduğu bir döneme girildi. XX. yüzyılın başlarında ise Urfa, siyasal partilerin kulüp ve cemiyet üyelerinden oluşan yeni bir gruplaşma şekliyle tanıştı. Yerel siyasî aktörlerin bir araya geldiği ve karar aldıkları yeni merkezler artık bu cemiyetlere ait şubelerdi. 1908 II. Meşrutiyet'in İlânı taraflar arasında iyimser bir hava yaratmış olsa da bir süre sonra İttihat ve Terakkî'ye karşı yeni bir muhalif grup ortaya çıktı. Kazada İttihat ve Terakkî ile Ermenî örgütleri arasındaki siyasî mücadeleye, bu tarih itibariyle II. Abdülhamid taraftarları da dâhil oldu.Bu gelişmeler yaşanırken, kamusal alanda yeni bir yapılanma sürecine de girildi. Hastahâneler, okullar, yeni yollar, su kanalları, yeni hükümet dairelerinin inşa edilmesi bu dönem içerisinde gerçekleşti. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Urfa, Gayrimüslim, Ermenî, Misyoner