Ebû Abdullah İbn Mende'nin hayatı, eserleri ve hadis ilmindeki yeri / The life and works of Abu Abdallâh Ibn Mende and his place in the science of hadith

Abstract

Bu çalışmamız, IV/X. asrın önde gelen hadis âlimlerinden İbn Mende'nin (310-395/922-1005) hayatı ve hadis ilmindeki yerini ele almakta; eserlerinin incelenerek tanıtılmasını amaçlamaktadır. Bu çalışmamızda; İbn Mende'nin genelde Kütüb-i Hamse özelde de Buhârî ve Müslim'in Sahih'leriyle ilgili ciddi çalışmaları olduğu ve gösterdiği itina ile onların ilerleyen zamanlarda ilim ehlince büyük itibar görmelerine ve birer asıl olarak kabul edilmelerine katkı sağladığı tespit edilmiştir. Nitekim o, bu külliyatın müelliflerinin sahih hadisleri seçmede öngördükleri şartları ortaya koymaya çalışmış, mezkûr eserlerin mümkün mertebede sahih hadisleri ihtivâ ettiklerini belirtmiş ve onları birlikte veya münferiden referans göstermiştir. O, bu gibi faaliyetleriyle daha sonraki dönemlerde ıstılahî mahiyet kazanacak olan Kütüb-i Hamse/Kütüb-i Sitte kavramını, anlayış olarak hadis tarihine ilk koyan kişi olmuştur. Ayrıca o, bu çalışmalarıyla Buhârî ve Müslim'in hadis konusunda otorite olduklarına ilk işaret eden kimse olarak da kabul edilmiştir. Çalışmamız ile, İbn Mende'nin yapmış olduğu bazı çalışmaların muhaddisler nezdinde yeni bir takım kavramların yerleşmesine katkı sağladığı tespit edilmiştir. Mesela o, Buhârî ve Müslim'in birlikte tahrîc ettikleri rivâyetler için "sâbitun bi't-tifâk" ıstılahını kullanmıştır. Kendisinden sonra da bu kavram önde gelen talebeleri Hâkim en-Neysâbûrî (ö. 405/1014) ve Ebû Nu'aym el-İsfahânî (ö. 430/948) tarafından "müttefekun aleyh" tabirine dönüştürülmüş ve yayılmıştır. İbn Mende, "Bir hadisi, Zührî (ö. 124/742) ve Katâde (ö. 117/735) gibi rivâyetleri toplanan meşhur tâbiîn imamların birinden rivâyette bir kişi münferid kalırsa hadisin adı Garîb, münferid olanlar iki veya üç kişi ise Azîz, rivâyet edenler bir cemaat olursa Meşhûr olur" diyerek "Meşhûr" ve "Azîz" hadislerin ilk tanımlarını yapıp onları da Garîb hadis gibi Haber-i vâhid kategorisine dâhil etmiştir. İbnu's-Salâh (ö. 643/1245), Nevevî (ö. 676/1277), İbn Cemâa (ö. 733/1333), Suyûtî (ö. 911/1505) ve Kastallânî (ö. 923/1517) gibi seçkin âlimler de bu konuda ona tabi olmuşlardır. Sahâbe kavramı, râvilerin tabakaları, âlî ve nâzil isnad meseleleri, rivâyet yollarından icâzet ve daha başka konularla ilgili İbn Mende'nin orijinal görüşleri bulunduğu ve kendisinden sonraki birçok âlimin onun bu görüşlerini benimseyip kabul ettiği de ayrıca tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Hadis, İbn Mende, İsfahân, Kitâbü'l-Îmân, Kitâbü'tTevhîd, Meşhûr, Azîz, Garîb