Şanlıurfa ili ve çevresini etkileyen atmosferik toz kaynaklarının araştırılması ve çevresel etki potansiyelinin irdelenmesi / Investigation of the atmospherical dust sources affecting Sanliurfa province and its environs and examination of its environmental impact potential

Abstract

Son yıllarda küresel ısınmanın etkisi, doğanın tahrip edilmesi ve atmosfere salınan gaz miktarının artmasına paralel olarak meteorolojik şartlar değişerek kıtalar arası toz taşınım olaylarının artığı tahmin edilmektedir. Yeryüzünün yaklaşık beşte biri çöllerle kaplıdır. Bu çöllerden, basınç farkının etkisiyle oluşan rüzgarlar vasıtasıyla kalkarak atmosfere karışan mikron boyutundaki toz partikülleri atmosferik taşınımla çok uzak bölgelere taşınabilmektedir. Ülkemizin yakın çevresinde bulunan başta Sahra olmak üzere Suriye, İran ve Arap Yarım adasındaki çöllerden yılda milyon ton mertebesinde toz taşınmaktadır. Bu taşınımın özellikle geçiş mevsimi olan ilkbahar ve sonbahar'da rastlanılması olayın tamamen doğal bir süreç olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Çöl tozlarının taşınım sonrasında çökeldiği ortamlarda çevresel etkileşimlere yol açmaktadır. Ayrıca çevre, hava kalitesi, insan sağlığı, toprak ve bitkilere etkisi gibi birçok konuda karşı karşıya gelmektedir. Bu çalışmada, Şanlıurfa ilini etkileyen ve uzak mesafelerden taşınan tozların ilk defa birçok yönüyle ele alınarak multidisipliner olarak incelenmiştir. Uzak menzillerden taşınan bu tozların hysplıt programıyla geliş kaynaklarının başta Sahra, Suriye Çölü, İran Çölü ve Arap yarım adasındaki çöllerden olduğu belirlenmiştir. Modis görüntüleriyle kaynaktan taşınım uydudan tespit edilip, bölgesel kameralarla kente etkisi belirlenmiştir. Günlük olarak PM toplama cihazıyla PM10 ve PM2.5 filitrelerle toplanan tozun miktarı belirlenmiştir. İlkbahar, yaz, sonbahar ve kış mevsimleri olmak üzere tozun miktarları günlük olarak belirlenmiş ve tozun taşınımı özellikle geçiş mevsimi olan ilkbahar ve sonbahar aylarında artığı tespit edilmiştir. Bu değerler, Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDYY) gibi standartların minimum değerinin üstünde tespit edilmiştir. Cihazla toplanarak steril olarak elde edilen bu tozların kimyasal içeriğini belirlemek için Cr, Cu, Pb, Zn, Ti, Na, K, Mg, Ca, Fe, Al, Si, Mn ve Sb elementlerinin analizleri yapılmış ve özellikle taşınımın gerçekleştiği dönemlerde K, Ti, Ca, Fe, Mn, Mg, Al ve Si elementlerinde yüksek değerler elde edilmiştir. Solunabilen boyutlarda olan bu tozların sağlık açısından etkisi bölgedeki üç büyük hastanenin göğüs hastaları polikliniklerinden alınan hasta sayılarıyla ilişkilendirilip, tozlu günlerde solunum yolu hastalıklarda (astım, bronşit vb.) hasta sayılarındaki artışla önemli bir sağlık sorunun temeli belirlenmiştir. Tarım açısından çok önemli bir potansiyele sahip olan Şanlıurfa ilinde tozların tarıma etkisi için, bitkiler üzerine kuru ve yağışlarla yaş olarak çökelen çöl tozlarının toprağa ve bitkiye etkileri değerlendirilmiştir.